[ભાષા-ગુજરાતી]
[મહેન્દ્ર દોશી]
કચ્છીબોલીની લિપિ અંગેનો વિવાદ કોઠે પડી ગયો છે. આ વિવાદ ઠરી ગયેલ કોલસા જેવો છે, સમયાંતરે ફૂંક મારતા પ્રજ્વલિત થાય અને પુનઃ ઠંડો પડી જાય. આ વિવાદ માટેના કારણો શાસ્ત્રીય હોવા કરતાં તેમાં તર્કનું તત્વ વિશેષ જેવા મળે છે. ખરું કહીએ તો. આ વિવાદને ભાષા-વૈજ્ઞાનિક સ્તર પર મૂકીને સર્વ માન્ય સંમતિ સાધી વિવાદનો અંત લાવી શકાય તેમ છે.
હાલમાં કચ્છી બોલી માટે નવો ફણગો ફુટ્યો, ગત વર્ષે કેટલાંક સામાયિકોમાં “કચ્છી બોલીની પ્રથમ નવી લિપિની શોધ” શીર્ષક હેઠળ સમાચાર કવર કરવામાં આવેલા. જે જુના ઐતિહાસિક અવલોકનો નોંધતા ખોટી જાહેરાત હોવાનું જણાય છે. આ માટે ભૂતકાળના કેટલાંક પાના ઉથલાવવા જરૂરી છે.
૧. ઠક્કર નારાયણજી જોબન પુત્રાએ ઇ.સ. ૧૯૨૦માં ‘ૐ’ માંથી એક લિપિ બનાવી હતી. તેમણે આ લિપિમાં “કચ્છીભાષાની પેલી ચોપડી” નામથી પ્રકાશિત કરી હતી.
૨. લાલજી નાનજી વકીલે પણ પ્રયત્ન કરેલ. “કચ્છી નવલિપિ” આપી.
૩. વ્રજલાલ ભગવાનલાલ છાપાએ “સ્વદેશ” સામાયિક ૧૮૮૯ ના અંકમાં પ્રયત્ન કર્યો. જેમાં પ્રથમવાર કચ્છી શબ્દો ઉચ્ચારોના વર્ણો મૂકેલ છે.
૪. રામસિંહજી રાઠોડે “ખોજકી લિપિ” શોધવાની નોંધ મળે છે. (સંદર્ભ-‘કચ્છ રચના-દિપોત્સવી અંક-ઓકટોબર ૧૯૭૬ “કચ્છ લિપિ ઇતિહાસ”. રાનસિંહજી રાઠોડ-પાના-૧૮.
આ લિપિનો ઉપયોગ ખોજા લોકો લખવામાં અને શાળામાં કરતા હતા. ૧૭૩૭ ની ઉપલબ્ધ પ્રત અને ૧૯૩૨ ની ઉપલબ્ધ પ્રતમાંથી શ્રી રાઠોડે ખોજકી લિપિના વર્ણો તારવેલ છે.
૫. રાઠોડે આઠમી સદીના ભંભોરના ખોદકામમાંથી મળેલ માટીનાં માપિયાં પર જે લિપિ અંકિત થયેલ છે તે નાગરી શૈલીની છે, આ લિપિને પ્રથમ કચ્છીલિપિ તરીકે ઓળખાવાય છે.
આ પરથી સાબિત થાય છે કે પહેલાં કચ્છીલિપિ હતી. આ સિવાય પણ “મામઈ” દેવની વાણીની પોથીની લિપિ “વણીક અખર” –એ લુહાણા-ભાટિયાની હટાઈ ભાષા – નારાયણ સરોવરના ગોરના ચોપડાની સહીઓમાં જૂની લિપિ જોવા મળે છે. [સંદર્ભ-કચ્છ રચના]
કચ્છીભાષાના સંદર્ભમાં કચ્છનો ભૂસ્તરનો ઈતિહાસ ૧૫ કરોદ વર્ષ જૂનો છે. એ સમયની ૨”x૪”ની ગોળ છીપ મળી આવી છે, જે આધારે કેટલીક હકીકત મેળવી શકાય છે. [સંદર્ભ-કચ્છ મ્યુઝિયમની શતાબ્દિ ઉજવણીનો અંક]
૧. લોથલ સંસ્કૃતિના અવશેષો અને સિંધુ સંસ્કૃતિની અર્ધ ચિત્રાત્મક અક્ષરાત્મક લિપિ મળી આવેલ છે. જેને ઉકેવા માટે ડૉ. રાવે [કર્ણાટક] રશિયન વૈજ્ઞાનિકની મદદથી લિપિને ઉકેલવાના પ્રયત્ન કરેલ પરંતુ અંશતઃ સફળ થયેલ. [સંદર્ભ-ટાઈમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા, પૂના,૧૬.૯.૮૦]
૨. કચ્છમાં પહેલી સદીથી ૧૭મી સદી સુધીના ઉત્કીર્ણ લેખો ઉપલબ્ધ છે. તેમાં આઠ ક્ષત્રપકાલીન લેખો પણ છે. જેમાં બ્રાહ્મી લિપિવાળી ગુફા નાડાપા [કચ્છ] ની પૂર્વે ભૂરી ગડામાંથી મળી આવેલ છે. [ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખો-ગ્રંથ ૧માં ઉપલબ્ધ છે-આ ઉપરાંત કચ્છ મ્યુઝિયમમાંથી માહિતી ઉપલબ્ધછે.]
૩. ઈ.સ. આઠમી સદીની ભંભોરની લિપિ પણ અભ્યનસનીય છે. [સંદર્ભ-કચ્છ રચના-ઓક્ટોબર-૧૯૭૬]
૪. ઈ.સ. ૧૧૪૭ થી ૧૯૪૭ સુધી પુરાં આઠસો વર્ષ કચ્છ પર જાડેજાઓનું રાજ હતું. આ સમય દરમ્યાન “જાડેજા ભાષા” વિકસી હતી.
૫. ઈ.સ. ૧૦૬૫ થી ૧૨૦૩ ગુજરાતની સોલંકી સત્તાનું રાજ હતું. આ સમય દરમ્યાન ગૌર્જર અપભ્રંશના અનેક ધાતુઓને શબ્દોનું કચ્છીકરણ થયું, કચ્છી સિંધિથી દૂર થઈ ગુજરાતીને નજીક થવા માંડી. વધુમાં ગુજરાતના વાઘેલા અને રાજસ્થાન સિંધના સોઢા વચ્ચેના સંબંધો વિકાસ પામ્યા. આથી કચ્છી જાડેજાની પિતૃભાષા અને માતૃભાષા ગુજરાતી બની. [સંદર્ભ-કચ્છ-દર્શન-શ્રીશંભુદાન ગઢવી]
કચ્છમાં કેળવણી ગુજરાતી ભાષામાં શરૂ થઈ સરકારી ગેઝેટિયરની નોંધ જોઈએ તો-In 1854 there was only one vernacular school in Bhuj.
૬. કચ્છીને પોતાની લિપિ નહીં હોવાને કારણે કચ્છીઓ વ્યવહારમાં ગુજરાતી લિપિ વાપરે છે. પણ કચ્છના ધ્વનિબંધારણને ધ્યાનમાં લેતાં એમાં થોડા ફેરફાર જરૂરી લાગે છે.
કોઈ પણ ભાષાની લિપિ યોજના તેના ધ્વની ઘટકોના અનુસંધાને થાય, અર્થાત કચ્છની લિપિ યોજવી હોયતો આપણે તેના ધ્વની ઘટકો નિયત કરવા પડે. કચ્છીના લખાણની રૂઢરીતિને ધ્યાનમાં રાખીને ગુજરાતીની લિપિ અપનાવી છે. દેવનાગરી લિપિ પણ પ્રયોજી શકાઈ હોત તેને જે થોડાક ફેરફારો સાથે અપનાવીએ તો એક પ્રકારની સુગમતા રહે.
આમ કચ્છી બોલીને વિકાસ અને કચ્છી લિપિ માટે સઘન પ્રયત્ન કરવામાં આવેલ જ છે. કચ્છી ભાષાના લેખનમાં એક વાક્યતા જળવાય તે દ્દષ્ટિએ કચ્છીભાષાની જોડણી અંગે અંગે કચ્છીબોલીના ઉચ્ચારણો મુજબ જોડણી થઈ શકે તે માટે ૧૮ સૂચનો ડૉ.શાંતિભાઈ આચાર્યે સૂચવેલ છે. [સંદર્ભ-વિદ્યાપીઠ-જુલાઈ-ઓગસ્ટ-૧૯૮૬-કચ્છીભાષાની જોડણી] આ વાત થઈ કચ્છી બોલીની અને પ્રથમ લિપિ બાબત ગેરમાર્ગે દોરનારની.
હવે જોઇએ ૧૨મી સદીની લિપિની મર્યાદા અને વિશ્વમાં તેનું સ્થાન.
“કચ્છી અદ્યાપિ સજીવ છે કારણ કે પ્રતાપરાય ત્રિવેદી, દુલેરાય કારાણી, કવિ “તેજ”, નારાયણ જોશી “કારાયલ”, ડૉ.વિસન નાગડા, જયંતિ જોશી ‘શબાબ”, ઈત્યાદિ સાહિત્યકારોને હાથે ‘કચ્છી’ આજે શિષ્ટભાષાનું સ્થાન માણી રહી છે, કાલે એ ‘પ્રશિષ્ટ’ ભાષા પણ બનશે. આથી વર્તમાન કચ્છીભાષાનાં જીવંત સ્વભાવિક ઉચ્ચારણો પ્રમાણે લેખનમાં પણ એક વાક્યતા સાચવવાની દિશામાં સરળતા થશે” આ વાક્યો છે માનનીય કે.કા. શાસ્ત્રીનાં. [સંદર્ભ-પગદંડી]
ઉપરોક્ત ભાષા શાસ્ત્રી અને ભાષાવિદ્ના અવતરણો જ કચ્છી લિપિ અને કચ્છી બોલી માટે ગુજરાતી લિપિનું અનુબંધન સ્પષ્ટ કરે છે કે ગુજરાતી લિપિમાં કચ્છી વિશિષ્ટ અને પ્રણાલિગત ઉચ્ચારણોને રૂઢ કરવા માટે અવકાશ છે.ને
હવે આ લિપિને સમજવા માટે લેખન પધ્ધતિને ટૂંકમાં જોઇએ તો એમ કહી શકાય કે “script is a human invention”
ભાષા એ ઇતિહાસ અને સમાજની ઉપજ છે. લિપિની શોધ મનુષ્યે કરેલી છે. વિષયને બદલવાની સૂઝ મનુષ્યમાં છે. મનુષ્ય ભૂતકાળની ઘણી પધ્ધતીઓ કદાચ ભૂંસી નાખી હોય પણ લિપિમાં ક્રાંતિ/સુધારા-વધારા ઘણી ધીમી ગતિએ થાય છે. આથી પ્રણાલીગત પધ્ધતી મુજબની લિપિ માટે કોઇ છેવટનું મંતવ્ય બાંધી લેવું હિતાવહ નથી. લિપિ મનુષ્ય નિર્મિત હોવાથી સ્વભાવિક છે કે મનુષ્યના દરેક સામાજીક જૂથોને આધિન પરીવર્તનશીલ હોય. જો કે આ પરિવર્તનમાં ભૂતકાળના અવશેષોનો માત્ર અંશ હોય છે, પણ આ પરિવર્તન ઘણું ધીમું હોવાથી તેને સિદ્ધ કરવું મુશ્કેલ હોય છે.
૧. દુનિયાની સાતહજાર કરતાં વધુ બોલાતી ભાષાઓ આજે જીવંત છે. આ બોલાતી દરેક ભાષા/બોલી પૈકી સો કરતાં વધુ ભાષા/બોલીઓને આજે પણ પોતાની લિપિ નથી છતાંય એવો કોઇ સમાજ કે જુથ નથી કે તેની પોતાની બોલચાલની ભાષા કે બોલી ન હોય. કારણ કે ભાષા અને લેખન વ્યવસ્થા એ મનુષ્ય નિર્મિત છે. બોલાતી ભાશષાઓનું પ્રતિનિધિત્વ લેખિત ભાષામાં થાય છે. મનુષ્યે પોતાના વિચાર અને કાર્યની અભિવ્યક્તિ લાંબા સમય સુધી સંગ્રહિત કરવા માટે લિપિના માધ્યમની રચના કરી. આ લેખન વ્યવસ્થા મગજ અને વિચારની પ્રક્રિયાને શબ્દમાં મૂકવા માટેની છે, જે પરિવર્તનશીલ છે. [Graman-Coulman]
૨. શુધ્ધ લેખન [0rthography] માટેના ઘણા પ્રકારો પરંતુ Harris A. Cotheat મંતવ્ય મુજબ મુખ્યત્વે નીચેના ગણાવી શકાય, [૧] Written system-લેખન વ્યવસ્થા-વર્ણધ્વનિલેખન. [૨] Script-લિપિના આકાર/ઘાટ-આકૃતિ ઘાત પ્રકાર.
[૩] Orthography-પરિવર્તનશીલ [વર્ણવિન્યાસ]- શુદ્ધ વર્ણવિન્યાસ, જોડણી વર્ણવિન્યાસ શુદ્ધ લેખન, પ્રણાલિગત પરંપરાગત.
આ પ્રકારો વચ્ચેનો તફાવત શોધવા માટે પોતાની જાતને તેમાં મૂકીને તેનો કેવી રીતે ઉપયોગ થાય તે જાણવું જોઇએ અને પછી તે બાબતમાં આવેલ વિચારને પાના પર શબ્દના સ્વરૂપે મૂકીને તેની પ્રક્રિયા કરવી જોઇએ.
આ પ્રક્રિયા ત્રણ પ્રકારની લેખન પદ્ધતિના ઉપયોગથી દુનિયાની ભાષાઓમાં થાય છે, જો કે એક પણ ભાષાની લિપિ માટે આ પ્રકારો સંપૂર્ણ નથીન છતાં તેની માટેના આદર્શ લિપિના પ્રકારો નીચે મુજબના ગણાવી શકાય.
૧. Logographic System [દરેક શબ્દના અલગ પ્રતિક] મુદ્રણકલા/શબ્દચિહ્નલેખન/ચિત્રોવાળી વ્યવસ્થા.
૨. Alphabetic System [અક્ષરોવાળી વ્યવસ્થા] ભાષામાં દરેક ધ્વનિઘટકતા અલગ ચિહ્ન/પ્રતિક.
૩. Syllabaries System [અક્ષર, ધ્વનિમુક્ત, અક્ષરોચ્ચારિત, અઘરમાળા વ્યવસ્થા] ભાષામાં દરેક અક્ષરના આગ ચિહ્ન.
મૂળ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે શબ્દ લેખન પદ્ધતિ [Logographic System] કરતાં વર્ણક્રમિક વ્યવસ્થા
[Alphabetic System] ની માનસિક પ્રક્રિયામાં ધ્વનિવ્યવસ્થા એ મહત્વનો ભાગ છે, જ્યારે લેખિત શબ્દોના
રેખાચિત્ર [Logographic] કરવા માટે તે સાદ્દશ્ય વ્યવસ્થામાં સંગઠિત કરાવા માટેની આગ વ્યવસ્થા છે.
Logographic System [દરેક શબ્દના અલગ પ્રતિક]
આ લેખન વ્યવસ્થા ચાઇનિઝ, જાપાનિઝ, કોરિયા ઇત્યાદિ દેશોમાં પ્રચલિત છે, આ લિપિના અક્ષરને
અલગ અક્ષરો દ્વારા દર્શાવી શકાતાં નથી, કે અલગ અને ભિન્ન ધ્વનિ તરીકે પણ ઉપયોગ કરી શકાતો નથી.
આ અક્ષરો શબ્દ કે શબ્દના એક ભાગરૂપે પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, આમાં ક્યારેક દેખિતું સામ્ય હોય તો તેના શબ્દ
કે શબ્દના ભાગમાં વસ્તુ-પ્રદાર્થને અઝર ઉચ્ચારણ દ્વારા તેને સંકલિત કરી તેનું અનુકરણ પણ કરી શકાતું
નથી. આમ વર્ણાનાનુક્રમિક લેખનના વિષિષ્ટ ગુણધર્મો અને લક્ષણ વગેરેનું વર્ણન આખા – શબ્દમાં
અભિવ્યક્ત કરવામાં આવે છે. ચાઇનીઝ ભાષાની મુખ્યવાત એ છે કે ચાઇનીઝ વર્ણલેખનમાં તેનાં [ગુણધર્મ]
લક્ષણ અને અર્થ વચ્ચે સાંકળતા જ નથી પરંતુ તે ભાષાના કેટલાક વિશિષ્ટ અંગોમાં શબ્દોને કોઇક રીતે
સમસ્વરવર્ગ [Homo phone] સાથે કરીને લેખનની વ્યવસ્થામાં શબ્દના ઉચ્ચારણને પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે.
ટૂંકમાં ચાઇનીઝ શીખવા માટે ૨૦૦૦ અક્ષરો શીખવા પડે અને જાપાનીઝ શીખવા માટે ૧૯૫૦ અક્ષરો શીખવા
પડે.
Alphabetic System [વર્ણાનુક્રમિક, વર્ણમાલા સંબંધિ વ્યવસ્થા]
આ પદ્ધતિથી શીખવા અને તેને સંગ્રહિત કરવા માટે એક પછી એક ચરિત્રણ પરથી કરી શકાય છે. ધ્વનિશાસ્ત્રની જાણકારીના આધારે શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કેવી રીતે કરી શકાય તેની જાણકારીથી જોડણીની કલ્પના કરી શબ્દોમાં મૂકી શકાય છે. આમ તો Alphabetic System શીખવવા માટે સરળ છે કારણ કે તે ભાષા લખવાનું શીખે છે તે ભાષા પહેલાં બોલતી હોય છે.
Syllabaries System [અક્ષર, ધ્વનિમુક્ત, અક્ષરોચ્ચારિત, અક્ષરમાળા વ્તવસ્થા.]
આ પદ્ધતિમાં ભાષા શીખવવામાં સૌથી ઓછી ભૂલ થાય છે. Syllabaries System શીખવા કરતાં બોલાતા શબ્દોને આબેહૂબ અવાજને ઓળખીને તેના પરથી શબ્દ બનાવે છે. આલ્ફાબેટમાં અક્ષરનું માળખું એ જ રહે છે. આ પરથી વર્ણમાં ઉપયોગ Grapheme Phoneme Correspondence [GPC Rules] દ્વારા થઈ શકે છે. તેવું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ ઉપરાંત આ વ્યવસ્થાથી International Script માં પણ રૂપાંતર કરીને સમગ્ર વિશ્વમાં કોઇ પણ ભાષાને તેના મૂળગુણધર્મોએ વળગીને અભિવ્યક્ત કરી શકાય છે.
આ લિપિના પ્રકારોના ગુણ-દોષ જોયા બાદ વિશ્વના સ્તરે જે લિપિના પ્રકારો સ્વીકારાયા છે તેને જ માન્ય ગણીને લિપિનો આગ્રહ સેવવો ઉચિત ગણાય. મૂળ ભાષા તે બોલાતી ભાષા જ ગણાય અને આથી તેને સંગ્રહિત માટે લિપિનું આયોજન ઉચ્ચારણ શાસ્ત્રને ધ્યાનમાં રાખીને જ કરવામાં આવે છે. [International Phonetic Script]
વિશ્વમાં જીવંત ૭૦૦૦ કરતાં વધુ ભાષાઓની લિપિ Alphabetic-Syllabaries પદ્ધતિ અપનાવેલ છે અને જે સરળ અને સહજ હોવાનું સાબિત થયેઅ છે. ચાઇનિઝ સરકારે તો આગામી વર્ષોમાં સરકારને ખર્ચે અંગ્રેજી ભણવાનું ફરજિયાત કરેલ છે. ભારતિય ભાષાઓમાં પણ આજ લેખન પદ્ધતિ અપનાવેલ છે. ભાષા-વિજ્ઞાનના સંશોધનો ઉચ્ચારણ અને ઉચ્ચાર પ્રક્રિયાની અવગણના કરી શકતા નથી. કચ્છી લિપિને જો કાયમી સ્વરૂપ આપવું હોય તો ભાષા વિજ્ઞાનીઓની મદદથી જ આ કાર્ય કાયમી ધોરણે થઇ શકશે. હા! એમને સમજવા માટે કદાચ તમારે એમની “ભાષા” શીખવી જરૂરી છે.
[સાભાર-કચ્છ અર્પણ-ડીસેમ્બર ૨૦૧૦]
પૂરો નાં – ગઢવી વિશ્રામ મોમાયા
બાઇ જો નાં – પુરબાઈ
ઉપનામ –
જન્મ તારીખ – ૧૦/૨/૧૯૭૬
અભ્યાસ – H.S.C. P.T.C
મૂર ગામ – વડો લાયજો [મડઈ-કચ્છ]
છૉક [હોબી]- વાંચણૂં-લિખણૂં-પ્રવાસ.
હૅર જો સિરનામૂં – વડો લાયજો-મડઈ કચ્છ
પીન-૩૭૦ ૪૭૫
મોબાઈલ નો : ૯૮૭૯૧ ૧૬૬૨૭
પ્રકાશિત પુસ્તક તીં સાહિત્ય પ્રકાર નેં પ્રકાશન વરે / પ્રાપ્ય એવોર્ડ :
૧. કુધરતજો જાધૂ કચ્છ [કચ્છી પ્રવાસ-નિબંધ] કચ્છી સાહિત્ય ઍવૉર્ડ વિજેતા પુસ્તક-૨૦૧૦
શ્રીમતિ તારામતિ વિશનજી ગાલા પુરસ્કાર [મુંબઈ–૨૦૧૧]
૨. સર્જક જ્યૂં સિડકું [શ્રેષ્ઠ પ્રવાસ વર્ણન]
કચ્છી સાહિત્ય સભા ઍવૉર્ડ વિજેતા [૨૦૦૫]
૩. ચારણ ચોથો વેદ [ચરિત્ર નિબંધ]
[લેખ નેં સંપાદન] કચ્છી ચારણ કવિ મહા પુરૂષેંજો જીવન કવન. [૨૦૧૧]
અન્યસામયિકે મેં પ્રગટ થીંધલ કાવ્ય, વાર્તાઉં –લેખ.
pandit syamji-pdf [પંડીત શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા-ભાવાનુવાદ-જયેશ ભાનુશાલી “જયુ”]
વિશ્રામ ગઢવી (લાયજા મોટા-માંડવી.)
કચ્છજો નાં પૅ નેં રિણજી ગ઼ાલ નં અચે ઍડ઼ો કીં ભને ? ઈતાં કાછેજી ઓરખાણ આય. ઓરખાણ નં પ વિસવાસ આય. નેં રિણ ઈતરે સહાયક ગૅભી જૅડ઼ો નં. તીં રાજસ્થાનજી આટારવારી મરૂભૂમિ જૅડ઼ો પ નં. સજી ધુનીયાં મેં કિત પ નં વે ઍડ઼ો કુધરતજે જાધૂ જૅડ઼ો અસલ નેં આઉગો રિણ. હિત અંગ્રેજ આયા નેં ઈનીકે હિન રિણલા “ડૅઝર્ટ” શબ્દ ઠીક નં લગ઼ો, તીં બ્યો જોગ઼ાંઈંધલ શબ્દ નં લધો હૂંધો ઈતરે ઇની પ “The Great Run Of Kutch” નાં ડિઈ ડિનોં, પ ! નકશેમેં ઈં જ લિખાજે તો કુલા ? ક હિત ધૂડ઼્જી ડમરી નાંય, હિત કર ધરીયા સુકી વ્યો વે ઍડ઼ો નિમકજો થર હૂંધે ઈનકે “ખારોપાટ” ચેંતા. રિણમેં તાં કો જિનાવર-પખી પાવર ક્યાંનૂં ?. પ હિતતાં જિનાવરતીં પખીયેં જા ગોઠ ઐં. ત વરી કિતક ગારો-કીચડ઼ ઈની વટ હી કચ્છ કે મિલલ કુધરતજી અમૂલખ ભેટ આય.
કચ્છજે ઓતરે કુરા કારો ડૂંગર છડીંધે નેં ઠેઠ પાકિસ્તાન તઈં વાયં કુરા લખપત ઉગ઼ૉણેં કુરા રાપર નેં બનાસકાંઠા-રાજસ્થાનજી સરહધ નેં અગ્નિ ખૂણેં મેં સુરેન્દ્રનગરજે ગંજેં તઈં ફેલલ હી ખારોપાટ રિણ ૨૩,૧૪૩ ચૉરસ કિ.મી. મેં પથર્યો આય. નેં તેંમેં પ ભૌગોલિક રીતેં “વડો રિણ” નેં “નિઠો રિણ” ઈં બ ભાગ઼મેં વિરાયમેં આયો આય.
ઉગ઼ૉણે કુરા આડેસર-સાંતલપુર વાટ જે અવ્વરે હથ ભરા ઠેઠ સુરેન્દ્રનગર-પાટડ઼ી તઈં પથરલ નિંઢો રિણ જંગલી ગડૉડ઼ા જેંકે “ગુડ઼ખર” ચેંતા સે નેં બ્યા ચિંકારા (હેણોતરા) જો અભ્યારણ આય.
હિન રિણમેં વિઞો તૅનૂં મોંધ ઈનજે પૅધા થેજી ગ઼ાલ જુકો અનુમાન નેં ગ઼ાલજો આધાર રખેતી, કચ્છ હિલડ઼ો ઍડ઼ો જિમીનજો હેંસો આય ક ! જેંમેં જુગ઼ેંનૂં ઘડ઼ીઘડ઼ી વારીફેરી થીંધી આવઈ આય. ઈનજી ચારૉય કુરા ધરીયા હો. ઈં પ ચૉવાજે તો ક ! હિન રિણજે માગ઼તેં કડેંક છીંછરો ધરીયા હો નેં પોય ઈ જિમીન ઉચેં અચીંધે પાણી ગિસકી વેંધે હી ખારોપાટ ભન્યો. ત કો ઈતિહાસકાર અઈં પ ચેં તા ક ! હિત ધરીયા નં હો પ અરબી સમૂદ્રજા પાણી હિત ફૂંક ડિનોં નેં ખારોપાટ થિઇ વ્યો. ઈન પૅલા તાં હી પટ ખેતીવાડ઼ીલાય પ લાયક હો. ઈ ગ઼ાલતાં સચી આય ક; કડેંક સિંધુ નાયજા પાણી હિત વોંધા વા. તીં બિઇયૂં નાયૂં તાં અજ઼ પ હિત હિનમેં સમાજી વિઞે ત્યૂં, ઈતિહાસ સાંખ પૂરેતો ક ઈ.સ.૧૮૧૯ મેં થૅલ ધરતીકંપમેં કુધરતી રીતેં જ અલ્લાબંધ ભનંધે સિંધૂ જે પાણીજો વેણ ભધલી વ્યો નેં કસવારી જિમીન ખારી થિઇ વિઈ, ઈ ગ઼ાલતાં પધરી જ આય.
હીં તાં રિણમેં વિઞેજા ઘણેં માગ઼ અઈં, “ગાઈડ તાલીમ” મેં અસીં કારો ડુંગર છડે ધ્રોબ્રાણાનું પંજ – છ કીલોમીટર સુધી પંધ ક્યો નેં હિકડ઼ી નાર આવઈ જેંમેં ધરીયાજો પાણી હમેશ વેતો, પાકિસ્તાનજી સરહધ હૂંધે B.S.F. જવાનેજી અવર જવર થિઇ સગ઼ે તેંલાય હિત જભરો લશ્કરી પુલ બધેમેં આયો આય, જેંકે “ઈન્ડીયા બ્રીજ” ચેંતા, હિત ઈનીજો થાણું નેં ચૅક પૉસ્ટ આય, ઉતરીનેં સંત્રીએંકે સિલામ કઈ. જવાને ખિલીનેં ખીંકાર્યોં. કમાન્ડર વટા રજા ગ઼િની બંકર નૅર્યા, ઈની જવાનેજી ફરજ નિષ્ઠા દેશ ભક્તિને નીણાઇ ડિસી મનોમન નમેજો મન થ્યો. ઈ પટ કુંવારબેટ ચૉવાજે તો. પાં સુખેં નિંધરૂં કરીયૂં તેંલા હી મુડ઼સ ઉજાગ઼રા કરીયેં તા.
હાંણેં રિણજી શરૂઆત થિઇ ચુકી હુઈ, લમી નજર કરે ન્યારીયૂં ત નિપટ સીધી સટ જિમીન…સુઞ..ચૉફેર નજર કંધે કિતક પાણી ત વરી ધૉરી કપા જૅડ઼ી ચાધર ઉઢેનેં કો ઑલીયા સુતો વે ઍડ઼ો ભાસ્યો પે. મીઠે જે થર મથે સિજ જો ઉજારો અખીયૂં છિને ગ઼િડ઼ેં તે, કૈક નાઇયૂં નવાઈયૂં કૉતક નેં કામણ પિંઢમેં સંગ્રે વિઠો આય, હી રિણ ઐં ડિસૉ ત વિસૉ..ભા”…
રિણ વિચ હલંધે હલંધે નીરે ઘા વારી ખાસી જિમીન પ અચીપૅ, નેં કડેં પાછો ખારોપાટ ક ગારો કીચડ઼ મેં પોં તેંજો કીં નિકી નં. રિણ વિઅ નિંઢા વડા બેટ અચલ અઈં. જેંમેં મિણીયાં વડો નેં વસંધી વારો બેટ “ખડીર” આય. કૂંવારબેતનૂં સર ઓતરે કુરા હલંધે નેં વિચ વિચમેં લશ્કર (B.S.F) જ્યૂં ચૉકીયૂં અચેં ત્યૂં. વિઞ્ણૂં વે ત અગ઼ીયાનૂં B.S.F જી રજા ગ઼િડ઼ી ખપે, ઠેઠ પાકીસ્તાનજી સરહધ તઈં વિઞી સગ઼ાજે. ધરમસાલા ચૉકી પાર કંધે વિઘાકોટ અચે. ધરમસાલા ચૉકી તેં જન્મભૂમિ ટ્રસ્ટ જવાનેંલા હૉસ્પીટલ બધેં આયં, ઇન પૉઆ સરદાર પૉસ્ટ ભારતીય હધજી છૅલી ચૉકી આય. તેં પૉઆ ભારત-પાકીસ્તાન કે જુધા કંધલ ખંભા ખુતા લગ઼લ અઈં. નેં ઇનીકે નિમર ડિનેમેં આયા ઐં. હૅવર હિત તારજે કંઢેંજી વાડ઼ (ફેન્સીંગ) નેં ફ્લડ લાઈટજો કમ ચાલુ આય. પીલર (ખૂંટા) પૉઆ થોડ઼ૉક પટ ઈંજ છડલ આય. જેંકે “નો મેન્સ લેન્ડ” ચેંતા, સામે જ પાકિસ્તાનજી હધ અચી પૅતી, હિતાનું “રહીમકી બાજાર” નિપટ ઓડી આય. ઇં હિતાનું સિંધ પ્રદેશ લાગૂ પિઈ વિઞેતો, સ્વતંત્ર થ્યાસી તેંનૂં મોંધ કચ્છનેં સિંધજો જભરો વહીવટ હો, હિન વાટતા માડૂ અચ-વિઞ કંધા વા. ઉઠેંસેં માલ ખણી વેપાર થીંધો હો. ત હિંગલાજ પિરસણ વેંધલ માઈ ભગતેંજી જાતરા પણ હિતાનું થીંધી હુઈ. પ ઈ હાંણે ગ઼ાલીયૂં ઓગારે જ્યૂં રિઈયૂં અઈં.
ઠયો ! પાં મોંધ સિંધુ નાયજી ગ઼ાલ કંધા વાસીં. ઈ લખપત વટા “કોરીનાર”નું અરબી સમુદ્રમેં મિલઈ તે. ત ઉતર ગુજરાતજી બનાસ-સરસ્વતી નેં રૂપેણ ઈ ત્રૉય નાઇયૂં ધરીયે કે નં મિલંધે હિત રિણમેં સમાજી વિઈયૂં. બિઇ રાજસ્થાન કુરાનું અચીંધલ લુણી નાય પ હિત અચેતી. જેંજે લીધે ચૉમાસેમેં સજ઼ો રિણ ધરિયા ભાસેતો. ચૉમાસેમેં વાટૂં ભંધ હૂંધે અચ-વિઞ નતી થિઇ સગ઼ે. રિણજો દ્દશ્ય ન્યારણું વે તે શિયારે-ઉનારે નૅરી સગ઼ાજે. તો. બન્ને જે રિણકંધી જા ગંજા ધૉરડ઼ો ભિટારા, જુરા-જુમારા, નરા વટાનું પ હિન રિણજો નજારો નૅરી સગૂંતા.
હાંણે રિણજી બિઈ દિસ કુરા મૉઆડ઼ કરીયુઉં ત કારે ડુંગરનું ઉગૉણૂં હલંધે ભાંજડ઼ો ડુંગર અચે. તેં વિચ જિરા ઇશાન ખૂંણેં તેં ૧૨-૧૫ કી.મી. પર્યા. “ખેરધૂઈં” જે નાં જા બેટ અચેંતા, પાણી જે ભરાવે સેં હિની બેટેંમેં વારીફિરી થીંધી રૅ તી. પ ખેરધૂંઈં જે બેં બેટેમેં કુધરત નોંખે અંદાજજી અલગારીનેં રૂપારી ધુનીયાંજા દર્શન થીયેંતા. હિત શિયારેમેં સાઇબેરીયાનું “ફ્લેમીંગો” જેંકે સુરખાબ ચેંતા નેં પાં “હંજ” ચોંતા. ઈ લખૂં લેખે બેટતેં અચી પુજેં તા, ઈ રૂપારા હંજ હિત વસેંતા નેં મુંધ તેં અચીંધે ઈનાં ડીયેંતા. ઇન રીતેં ઈનીજો હિત સૂવાવડ઼્ખાતો હૂંધેનેં હિન પટકે “અંડાબેટ” પ ચેંતા. નેં મેંમાણ પખીયેં જે હિન ગોઠ “ફ્લેમીંગો સીટી” ક “સુરખાબનગર” લેખેમેં અચેતો, નેં ઓરખાજેતો.
અસાંજા ગાઈડ રાયસિંહજી રાઠૉડ઼ ચ્યાં જ કચ્છમેં ખાસો વરે વે, પૂરો વરસાધ પૅ તડેં જ હી હંજ અચેંતા. વિચમેં કિતરાક વરેં ઇ ધીંગા મેંમાણ નતે આયા, નેં પર્યાવરણ પ્રેમીએંકે અપસુખ થિઇ પ્યો હો. વીચાર થીએ ક કચ્છમેં ખાસે વરસારેજા વાવડ઼ ઇનીકે કેર ડીંધો હૂંધો ?. ભલા ! ત જ ઈનીકે ખાધો ખૉરાકી મિલી રૅ. નેં વરી માગ઼ પ ઍડ઼ો ગોતી ગ઼િડ઼ાં અયાં જ સજ઼ે રિણમેં પાણી ભર્યા વેં નેં હિન ઉચાંણવારે બેટતેં કેંજી પ હેડ઼ નં કીં વેડ઼ વે, નેં બચા વડા થિએં વિઠા. સજ઼ે ઍસીયામેં હંજજો હી મિણીયાં વડો રેણાંગ આય. લગભગ ઑક્ટોબર-નવેમ્બર ઈતરે ડીયારીતેં હી અચેંતા, નેં હૉરી પૉઆ. ગરમી પોંધે પાછા ભજી વિઞેતા.
ત ! કચ્છમિત્રજા તંત્રી કીર્તિભાઈ ખત્રી ઈં ચેંતા ક; હિની હંજજો વતન કચ્છ જ ઑવાજે. કુલા ક કચ્છ ઇનીજી જન્મભૉમકા આય. માડૂજીં પેટલા પરદેશ વિઞેતો તીં હંજ પ રસીયા, સાઈબીરીયા ડીંયાં ભજી વિઞેતા. નેં ખાસો વરસારો થીંધે પાછા જન્મભૉમકા તેં અચી પુજેંતા. ઈનીકે વિદેશી ચોંણૂં ઈ ખોટો આય.
રા લાખો ફુલાણીં કચ્છજો લાખેંણો રાજા હો, હી હંજ રા લાખેજા “જાઞી” (જાનૈયા) ચૉવાજેંતા. ઈનીકે મૂર મિંજાનૂં ન્યારીયું ત ! ઈનીજો અબોટ રૂપ, ઉભેજી છટા, કોય સુંધરીજી વટલ નેં લિચલ સુવરણી કાયા જૅડ઼ી નિડ઼ીનેં ભીડ઼લ કમલજી કડ઼ી જૅડ઼ી ચુંજ તા તાં ગોરજી વિઞો. બ્રહ્મા ફુરસધજી ઘડીમેં ઘડ્યોં હૂંનોં, ઈતરેતાં રૂપારી ધી લા કચ્છીમેં “હંજ થીએ તૅડ઼ી” જો રૂઢીપ્રયોગ વાપરેમેં અચેતો.
શિયારીમેં હંજ કચ્છજો પ્રવાસ કરેલાય નિકરી પેંતા. ધિણોધર વટ “છારીઢિંઢ” મેં હંજ બૉરા લજેંતા. ત અભ્યાસુ ચેંતા ક; ઈ જૅડ઼ા ડિઠે રૂપારા અઈં તૅડ઼ા જ હીંયેં જા બૉરા જ રાંક ઐં. કારે ડુંગર વટાનું ઉઠતેં વિઈ હિત પુજી સગ઼ાજે, નેં ઇનલાય B.S.F જી રજા ગ઼િનણી પૅ. હી હંજ કચ્છજી સાંખ વધારીયેંતા. કુધરત વટાનું કચ્છકે મિલલ હી જભરી બક્ષીશ આય. હિન હંજબેટતેં ભારતજા નામી પખી વિજ્ઞાની ડૉ.સલીમઅલી નેં કચ્છજા અભ્યાસુ મ.કુ. શ્રી હિંમતસિંહજી પ અચી વ્યા અઈં. ઈનીજે હી સુવાવડ઼ ખાતે કે ન્યારણૂં હિકડ઼ો લ્હાવો ભની વિઞે.
“સુરખાબનગર” “હંજબેટ”નું પાછા વરી બિઈ વાટ જલ્યૂં, ખાવડ઼ા લંગીંધે “તુગા” રિણકંધીજો ગોઠ અચે, હ્યાંનું ખડીરબેટ ૧૫-૧૭ કિ.મી. થીએ. પાણી ભર્યો નં તૅર હિતાનું અચ-વિઞ કરે સગ઼ાજેતી. જેંકે રિણ રૂભરૂ ન્યારણું વે, ઈનજી સુઞાણ-ઓરખાણ કેંણી વે, ઇનકે હી પંધ કપ્યો ખપે. ઈન પટતેં પાંધીએંલા હાંણેતાં “ટ્રેકીંગ”જો આયોજન પ થીએતો. ખાવડ઼ાનું નિકરંધે વિચમેં ઘા-પાણીવારો ચંગડ઼ીબેટ અચેતો, હિત ખાસો ઍડ઼ો ઘા હૂંધે ઉનારે ચૉપેંજા ધણ પ ચેંતા, તારેં ભરઈ રાતજો હિન બેટતેં ર્યાણ કેંણી કેંણી ઈ તાં જ઼્મારજો સંભારણું ભની રૅતો. ભલા ! કિત અભ જિમીનકે ચારોંઈં કુરાનું છુઈ સગ઼ેતો ?..નેં ઉજારી રાતમેં તાં ઈનજો રૂપ સોરેં કરાએં ખિલી પૅતો. તીં ભેંકાર એકાંત પણ મનકે ભારી ભીડ઼ો ગ઼િનેતો, નેં ઍડ઼ો ભીડ઼ો પ મિણીકે લિખલ નતો વે.
રાતજો કર સજ઼ો બ્રહ્માંડ આંકે સામું હલી અચેતો ઍડ઼ો ભાસ પ થીએતો. હિતે મિડ઼ૅ માઠ ઐં, અવાજ હ્યાનું તડ઼ીપાર આય. હિન ભેંકાર સ્વરૂપકે માંણેલાય જિગ઼ર ખપે ભલા !.કચે-પોચે હીએં વારેજો હિત અપધ્રામેં જ પસા નિકરી વિઞે.
ત હિત રાત ગારે ટાંણેં કૉતક જાગ઼ાઇયેં ઍડ઼ા વિચીતર અનુભવ થીએંતા. રાતજો રિણ વિચ રઙ રઙ વારા તેજજા લીટા ડિસજેંતા. સે અરી અધ્ધર ટિંગ્યો વે ઍડ઼ો નેં હલંધો ફિરંધો પણ ! જેંકે થાનીક માડૂ “છિરબત્તી” ચેંતા.ત કૈક વાર ઍ*ઓ ભન્યો આય ક ! હી બતી પુઠીયા પુઠીયા અચેંધી વે ઍડ઼ો પ ભાસ થીએ, માડૂકે ફિણકી પ પિઇ અચે. ત હિક કૉતક કે ઘણેં ભૂત-પ્રેત પ ચેંતા. ત કો પિંઢ પિંઢ જે પીર-માતાજી ક ડેવ-ડેવસ્થાનેં મથા દંતકથાઉ પ ભનાઈયેંતા. જિકીં વે સે પ ! અઞા હિનજો કારણ પધરો નાંય થ્યો. “છિરબતી” હિકડ઼ી ગુટ ભની રૅતી.હી વિજ્ઞાનજો નેં સંશોધનજો વિષય આય. પ અભ્યાસુ ઈં ચેંતા ક હી મીઠે જો રિણ હૂંધે હિતે થધી રાતજો મીઠેજા સના સના કણ વાતાવરણમેં ભેરા થીએંતા. નેમ બારાનું જડેં કો બરૂકી લાઈટજો સેડ઼ો પૅતો તૅર હી કણ બૉરા ચમકેંતા. નેં વા મેં ઈ લફંધા લુડંધા હૂંધે હી “છિરબતી” ફિરંધી રૅતી. પ ઈનકે ન્યારણું ઇ ઍભગૅભ ઊભો કરે ઍડ઼ો ભવાવ આય. રિણકંધી તેં વસંધલ માલધારી માડૂ હી છિરબતી અવાર નવાર ન્યારીયેં તા, પ ! હી મિડ઼ે કુધરતજો ભનાવ આય, તેંકે જાણેં-માણેં જૅડ઼ો કૉતક આય.
હાંણેં તાં ખાવડ઼ા ખડીર વિચ વાટ ભની રિઇ આય, સે ભની વેંધે ભુજનું ધૉડ઼ાવીરાજો છેટો ગ઼ચ ગટી વેંધો. હૅવર રાપર મથાનૂં વિઞૂં ત ! ૨૫૦ કિ.મી. પંધ કપણું પૅ તો. હી વાટ ભને પૉઆ લગભગ અધ પંધ થિઇ રોંધો, તીં ઉર્યાનું દર્શન કરેજો મોંકો પ મિલંધો.
હિન વિચ વસંધી વારે ખડીર બેટજે વાંય કંધેતેં અચલ “ધૉડ઼ાવીરા” હડપ્પન સંસ્કૃતિજી ધરોહરલાય ધુનીયાં સજી મેં પધરો આય. ત ખાવડ઼ા કુરા “અંધૌ” ગોઠ પ પાંજે પૂર્વજેંજા ઇતિહાર સંગ્રી વિઠો આય. હિની ગોઠમેં પૅલી સદીજા છત્રપકાલ ટાંણેંજા શિલાલેખ મિલ્યા ઐં. સે હિકડ઼ો બ નં પ પૂરા ડૉ લેખ અજ઼ પ ભુજજે મ્યુઝિયમમેં રખેમં આયા ઐં. ત રિણ કંધીજા ઍડ઼ા કૈક ઠેકાણાં અઈં જિત સિંધુ ખીણજી સંસ્કૃતિજા નિમુના મિલેંતા. કુરન વટ પ ખોધકામ કંધે સજ઼ો નગર નિકર્યો આય. ત રિણજે વાંયલે છે તેં. સીયૉત ને કટેશ્વર જ્યૂં ગુફાઊં નેં ઉગ઼ૉણેં કુરા પાબુમઠ નેં નવા ખીરસરા પુરાતત્વ જે અભ્યાસુએંલા ડિસ ખુલી આય.
મા રવેચી જા દર્શન કરે લોદ્રાણીનું ઉગ઼ૉણા વ્યાસીં નેં બસ થોડ઼ોક પંધ કેં હૂંણેં નેં વરી નજર નં પુજે તેં સુધી સપાટ રિણ અસીં ખડીર બેટ કુરા અગ઼ીયા વધંધા હુવાસીં વાટજી બોંઈં કુરા અજાજલનેં અબોટ રિણ વિચ ગાડી ઉભી રખી હેઠ ઉતર્યાસીં. વાટનું પર્યા વ્યાસીં ત તાં નિમકજા થર સુકીને ટુકર થિઇ પ્યા વા. હિકડ઼ો ટુકર હથમેં ખયો ત પંજ-સત કિલા વજન લગ઼ો. હેઠ રુગ઼ો કાધવનેં ચીકણી મિટી હુઈ. રિણ ન્યારેલા હી માગ઼ બૉરો ઠા ડેતો. હિત B.S.F જી રજાજી પ જરૂર નાંય, અસીં ન્યારેમેં જ વાસીં તાં રાયસિંહજી ચ્યોં; ન્યાર્યૉ હી ભજેંતા સે જિનાવર જેંકે પાં ઘુડખર ચોંતા. નિંઠો રિણ ઇનીજો હમેશજો રેંણાંક આય. પ ! હિનીકે કો સરહધ નડ઼ે નતી, સજ઼ે રિણમેં ઘુમેં વિઠા. બિઇ હિકડ઼ી ગ઼ાલ હી રિણ ધુનીયાંમેં મિણીયાં વડો વન્યપ્રાણી અભ્યારણ આય. મન કે થ્યો જ વાહ કુધરત ! તૂં જીરાઇયેંતી ! હૅડ઼ે મીઠે ભરલ રિણમેં હી કિત નેં કુરો ખેંધા હૂંધા ?. હિની કે કેર પાણી પીરાઈંધો હૂંધો ? નેં તેં છતાં હી ગડૉડ઼ા નિપટ રતામતા વા. ઈનીજી કાયા તેં ડુરાપેજો કો ચિહ્ન નં હો. ઈં વીચારીંધે અઠ-ડૉ કિ.મી. રિણ વિચ બસ હલઈ તાં ખડીર અચી પુગ઼ો. ખડીરજે ડખણે કુરાનું બાંભણકા થિઈ રિણ એકલમાતા વટ વાટ નિકરેતી. ઈ વાટ પકી થિઇ વિઞે તાંય ખડીર ગ઼ચ ઓડો થીએ. સમૂરો પનરૉ ખન કિ.મી. ખન પંધ આય.
ભર ઉનારે જૅર લુખું લગ઼ેંત્યું તૅર ધમ બિપૉરેંજો ભનાવટી ચિતભ્રમ કરી છડેતો, તિન ટાંણેં રિણજો પ્રવાસ કેંણું બૉરો ઓંજો આય. હિત અચણું વે ત ! ખાધેપીધેજો થેલો જરૂર ખણી અચણું પૅ. નેં કિતક ચુરકલો ભરલ ડિસજે ત તેંમેં હથ વિજણું ભારી જોખમકારી આય. ત ચીકણી ગ઼ારે વારી મિટ્ટીજો તાં મૂર વેસા નં કેંણું. ઉઠ જૅડ઼ા ઉઠ પ ગરક થિઇ વિઞેંતા ઇં ચૉવાજે તો. ત ! માડૂજો કુરો ભકા ?.
૨૦૦૧ જે ધરતીકંપજો એ.પી. સેન્ટર પ હિત રિણમેં લોડાઈજે મૂરોમૂર હો. હિન લોડાઈજો નાતો દાદે મેંકણ તૈં આય. લાલીએ મોતીએ સેં આય. ત હિત ગુજરાતી શાયરજી લીટી જાધ અચેતી.
“ખ્વાબને રેતના કણમાં ભરી બેઠા અમે.
આમ જિંદગીનેં રણમાં ધરી બેઠા અમે”.
હિત રિણ વિચ બેટ વે ઍડ઼ો જ નાંય. પ ઘા વારી જિમીન વિચ પ રિણજો બેટ વે ઍડ઼ો પ આય. લૉરીએનું ૫ કિ.મી. પર્યા વેકરીએ રિણ વટ “શરદોત્સવ” જો સિરકારી કાર્યક્ર્મ રખેમેં આયો હો. જેંમેં ગુજરાતજા મુખ્યમંત્રી નરેદ્ર મોદી પિંઢ આયા વા. નેં પ્રવાસનનિગમ હિત ભુંગા ભનાય વેં. સે અઞા પ ઐં. ત વેકરીએ વટ પખીએંજે મેડ઼ે કે ન્યારણું ઈ તાં વરી ઑર જ લાવો આય.
ધૉરાવીરા નૅરી પાછા વરંધે વરી રિણમેં પુગ઼ાસીં હાંણેં તાં સિજ઼ પ રજા ગ઼િડ઼ેં તે. વરી બારી મિંજાનું લોંણાતાંણ કંધે રિણજે ચિતરકે ચિતમેં ઉતાર્યો, પર્યાનું હૅણોતરા સટું કઢીંધે ભગ઼ાતે, મનજો હૅણોતરો પ સટું કઢેં વિઠે. વાહ કુધરત તૉજી લીલા….અજભ…ગજભ….આય !.
